مستند «میراث سمی» به نویسندگی و کارگردانی علیرضا حسنی که در مرکز مستند سوره آماده نمایش شده، ماجرای ظهور بزرگترین شرکت تولیدکننده آفت‌کش در هند و فاجعه آن را روایت می‌کند.
سوژه بررسی شده در این مستند منجر به مرگبارترین فاجعه صنعتی تاریخ و کشته شدن بیش از ۲۵ هزار نفر از مردم شهر بوپال در کشور هند شده است. «میراث سمی»، در حقیقت روایتی از تلاش بازماندگان برای رسیدن به حقیقت، غرامت و پاکسازی مناطق آلوده شده در پیچ و خم عدالت است.
این مستند با مقایسه میان دو فاجعه بزرگ صنعتی، میزان توجهات بین المللی به دو حادثه نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل و نشت گاز سمی در شرکت آمریکایی یونیون کارباید در شهر بوپال هند را مورد بررسی قرار داده است.
علیرضا حسنی نویسنده مستند «میراث سمی» که 13 آذر روی آنتن شبکه مستند سیما رفت، در گفتگو با خبرنگار فارس با بیان اینکه از یکی از دغدغه‌های اصلی‌اش این بوده که بتواند ابعاد ناگفته پرونده‌های خاص کشورهای توسعه یافته را روایت کند، گفت: هدفم از این کار شناساندن ابعاد واقعی‌تر پرونده‌ها بود؛ ابعادی که در دستگاه‌های رسانه‌ای و تبلیغاتی خودشان کمتر مطرح شدند، حتی اجازه انتشارش را ندادند و یا در کشور خودمان انقدر موضع‌گیری یکطرفه شده است که دیگر برای مخاطب جوان و نسل‌های جدید جذاب و قابل قبول نیست.
فاجعه بزرگی که از چشم رسانه‌های جهان دور ماند
وی ادامه داد: زمانی که در مطالعات و پژوهش‌هایم به چنین سوژه‌ای یعنی فاجعه بوپال رسیدم، مساله‌ای که بسیار برام عجیب بود، این بود که چرا چنین فاجعه بزرگی از چشم رسانه‌های جهان دور مانده است. موارد محدودی هم که به این سوژه پرداخته بودند، یا مربوط به چند دهه قبل می‌شد و یا اصلا به طور کلی این فاجعه را تحریف کرده بودند. همین مساله، دلیل اصلی من برای پرداختن به این موضوع شد.
این مستندساز در پاسخ به این پرسش که برای ساخت مستند «میراث سمی» از چه منابعی بهره برده است، گفت: در این زمینه اصلا منابع ایرانی وجود نداشت البته یک پادکست خوبی از مجموعه «راوکست» در این زمینه وجود داشت که به زحمت ایمان احدنژاد تهیه و مطالب خوبی در این مورد ذکر شده بود. اما ابعاد این فاجعه بسیار بزرگ‌تر بود و ما مجبور بودیم پژوهش دقیقی با استفاده از منابع انگلیسی و هندی داشته باشیم.
حسنی افزود: نکته مهم دیگری که در این زمینه وجود دارد این است که اگر آرشیو داخلی متناسب با موضوعات مربوط به ایران باشد به دلیل الزام طی شدن پروسه‌های اداری بسیار وقت‌گیر و گاها ناممکن می‌شود اما در مستند «میراث سمی» تمامی تصاویر مورد نیاز ما خارجی بود و همه از بستر اینترنت جمع‌آوری شدند. البته برخی از تصاویر هم هیچ راهی جز خریداری لوح فشرده از سایت آمازون نداشتند که مشکل این بخش را حل کردیم.
وی یادآور شد: در ابتدا به علت تاریخی بودن سوژه و مشکل آرشیو مدت زمان مستند ۴۰ دقیقه بود اما در مرحله آرشیویابی و تدوین مشکلات حل شدند و با رسیدن به فرم مورد نظر، مستند در ۶۰ دقیقه آماده نمایش شد. ناگفته نماند که روایت مستند به صورت خطی و تدوین موازی با دیگر حوادثی که به سوژه مرتبط بود، انجام شد.
نویسنده «میراث سمی» در بخش دیگری از صحبت‌های خود با بیان اینکه اساسا در مستند روایت و پرداخت جذاب به قصه فیلم برای همراه ساختن مخاطب اهمیت بالایی دارد، تصریح کرد: در مستند آرشیوی، متن نریشن یا راوی خطِ پیشبردِ داستان از منظر کارگردان است که علاوه بر زنجیر کردن سلسله حوادث مختلف در داستان، می‌تواند متناسب با ژانر اثر، ادبیات خاص خود را داشته که البته متناسب با سوژه و موضوع، کمیت و کیفیت این متن می‌تواند متفاوت باشد.
ساخت مستند غیرآرشیوی مستلزم سفر به بوپال بود
حسنی افزود: ساخت مستند «میراث سمی» با ساختار غیرآرشیوی از لحاظ بودجه و تولید پروژه بسیار بزرگی می‌شد چرا که مستلزم سفر به شهر بوپال بود. از همین جهت مناسب‌ترین قالب برای آن مستند آرشیوی بود.
کشورهایی که به قیمت جان انسان‌ها توسعه می‌یابند
وی درباره چالش‌های ساخت «میراث سمی» گفت: از نظر بزرگان حوزه تدوین، تدوین مستند آرشیوی یک تدوینگر را بسیار در حوزه روایت قوی می‌کند، تا حدی که کارگردان دوم اثر محسوب می‌شود. بنده این نکته را به شخصه تجربه و همیشه با همین نگاه پروژه‌ها رو تدوین کردم. به همین دلیل تولید «میراث سمی» چالش برانگیز نبود. ذکر این نکته خالی از لطف نیست که ساخت این مستند شرایطی را برایم فراهم کرد تا بتوانم در راستای دغدغه‌ای که دارم مجموعه مستندی را تولید کنم که مردم ایران بیشتر و دقیق‌تر با سیاست‌های کشورهای توسعه یافته‌ای نظیر آمریکا آشنا بشوند؛ کشورهایی که هزینه‌های سنگینی به قیمت جان انسان‌ها برای توسعه خود به بار می‌آوردند.
شرکت آمریکایی باید مسئولیت فاجعه را برعهده بگیرد
حسنی در پایان خاطرنشان کرد: یکی از امیدهای من این است که «میراث سمی» بتواند مقدمه‌ای را فراهم کند تا بالاخره این انتظار ۴۰ ساله برای بازماندگان فاجعه بوپال به پایان برسد و قربانیان غرامت خود را دریافت کنند. همچنین شرکت آمریکایی مسئولیت فاجعه را برعهده بگیرد، منطقه زندگانی مردم بوپال را از میراث سمی که به جا گذاشته است، پاکسازی کند و اقدامات بهداشتی لازم برای درمان نسل‌های بعدی را که آسیب دیدند، فراهم شود.