اکران سیار، جهاد سازندگی سینما
بررسی تاریخ سینما نشان می‌هد که از زمان اختراع سینما در سال 1895 در گراندکافه توسط برادران لومیر تا حداقل اوایل دهه 1900 میلادی نمایش فیلم در مکان‌ها و فضاهایی مختلف و به صورت موقتی و سیار انجام می‌شده است و تنها زمانی که سرمایه گذاران آمریکایی و اروپایی به جاذبه زیاد و خیره‌کننده تصاویر متحرک برای مخاطبین پی بردند و در ارزیابی‌های مالی خود به این نتیجه رسیدند که نمایش برای عموم می‌تواند سود مالی بسیار خوبی داشته و سینماداری تجارت سودآوری خواهد بود، به تدریج سالن‌های اختصاصی برای این منظور شکل گرفت. بلشویک‌ها طی سال‌های 1918 تا 1920 به قصد تبلیغات سیاسی فیلم‌های کوتاهی ساختند و حکومت شوروی واحدهای سیاری را برای نمایش ابداع کرد که به وسیله قطار، کامیون و حتی قایق دستگاه‌های نمایش فیلم را به مناطق روستایی و دور افتاده فرستاده و فیلم‌های تولیدی با مضامین انقلابی را به نمایش می‌گذاشت. قطارهای «آجیت ترن» یا «کینه ترن» نمونه این سینماهای سیار و قطارهای ترویجی یا تبلیغاتی بودند.
انگلستان برای اولین بار در سال 1920 از فیلم در تعلیم و تربیت استفاده کرد و در سال 1939 دو هزار دستگاه سینماسیار در مدارس فعال شد. براساس تخمین رسمی به تنهایی در سال 1942 میلادی 6.5 میلیون نفر در انگلیس مخاطب سینما سیار بوده‌اند. انگلیس در سال 1935 با ایجاد موسسه«تجربه فیلم‌های فرهنگی بانتو» راه نفوذ خود به قاره آفریقا را نیز باز کرد.
ایران از جمله کشورهایی است که سینما سیار در آن به طور گسترده مورد استفاده قرار گرفته است. شاید به طور سمبلیک بتوان گفت اولین ایرانی که با تصاویر متحرک بر روی پرده توسط سینما سیار آشنا شد، مظفرالدین شاه قاجار است. مظفرالدین شاه در سال 1900 میلادی طی سفری به شهر کنترکس ویل فرانسه با سینماتوگراف آشنا و مجذوب این پدیده شد و در همان شهر دستور خریداری آن را به عکاس مخصوص خود داد.
نخستین اکران‌های سیار در ایران در قهوه‌خانه‌ها و کافه‌ها شکل گرفت به طور مثال قهوه‌خانه زرگرآباد یکی از مکان‌هایی است که از طریق اعلان در روزنامه صور اسرافیل در اردیبهشت 1287 شمسی نمایش فیلم‌های خارجی را به اطلاع مردم رساند. بعدها و درسال 1293 شمسی سینماسیار در مدرسه «افتتاحیه» شروع به نمایش کرد، در خاطره‌ای از سید محمدعلی جمالزاده نویسنده و مترجم معاصر، آمده: «آقای رئیس العلما مدیر مدرسه با پدرم دوست بود و برای اولین بار فیلم برای شاگردان جوان نشان می‌داد و پدرم جمعی از روشنفکران را دعوت کرده بود. خیلی خیلی مختصر و کوتاه بود و طفلی را نشان می‌داد که درست به آداب غذا خوردن عمل نمی‌کرد و دستش را در دماغش می‌کرد و خوراک را درست نمی‌جوید و آقای رئیس العما رئیس مدرسه ایستاده بود و در تاریکی نطق می‌کرد و به بچه ها می‌گفت: ببینید چقدر زشت است.»
بعدها سینماسیار به منازل، نمایشگاه‌ها و پارک‌ها راه یافت. در سال‌های جنگ جهانی دوم، شوروی و انگلیس که استفاده از سینماسیار را بهترین و تاثیرگذارترین وسیله برای خنثی کردن برنامه تبلیغاتی آلمان‌ها تشخیص داده بودند، استفاده زیادی از سینماسیار در کشورهایی مانند ایران کردند. جمشید ارجمند نصر روزنامه‌نگار در خاطره‌ای می‌گوید: «خاطره فیلم‌های بهداشتی ساخت کمپانی والت دیزنی را هیچ کودک دهه 1320 از یاد نمی‌برد. هر پنجشنبه طبق برنامه‌های منظم، اتومبیل بزرگی مبشر شادی و آزادی بود.»
محمدعلی ایثاری که در سال‌های 1946 تا 1950 به عنوان دستیار و مسئول واحد فیلم سفارت انگلیس در ایران مشغول بوده ادعا می‌کند: «سینماسیار تقریبا سالی 4 میلیون ایرانی (در شرایطی که جمعیت ایران حدود 17 میلیون نفر است) مخاطب داشته است.»
در دهه 50 شمسی و با شکل‌گیری فضاهای انقلابی در ایران سینما سیار وارد مساجد و محافل دانشجویی و سیاسی شد. محمد علی نجفی نویسنده و کارگردان در خاطره‌ای از نمایش فیلم 8 میلیمتری «الناس» چنین می‌گوید: «یک شب در منزل مهندس بازرگان، به مناسبت فوت دکتر قریب عده‌ای دور هم جمع شده بودیم و فیلم «الناس» را دیدیم. خانم مهندس بازرگان هم بود. نوید بازرگان در فیلم نقش پسر بچه‌ای را بازی می‌کند. یکبار دیگر این فیلم در منزل دکتر بهشتی نمایش دادیم آقای اژه‌ای هم که داماد ایشان بود حضور داشت.»
دکتر عطارزاده استاد دانشگاه هنر اصفهان در خاطره‌ای از فضای سال 1358 می‌گوید: «من چندین بار نبرد الجزایر را در مسجد محله‌مان مسجد الرضا دیدم. البته این فیلم در سایر مساجد اصفهان از جمله مسجد انقلاب و سایر مساجد پخش شد.»
اوایل دهه 60 فیلم‌هایی همچون تنگسیر، سفر سنگ، دو چشم بی‌سو و توبه نصوح توسط واحدهای سینمای سیار سازمان تبلیغات اسلامی در مساجد نمایش داده شد. جهاد سازندگی هم نقش مهمی در توسعه سینماسیار در ایران داشت. محمد حیدری از فعالان جهاد سازندگی در استان همدان می‌گوید: «امام فرمودند جهاد سازندگی را از خودتان شروع کنید و وقتی آجری در جایش می‌گذارید، بسم الله بگویید. این حرف یعنی در جهاد نگاه فرهنگی داشته باشید و کار فرهنگی کنید. برای همین بود که ما به روستا که می‌رفتیم یکی از کارهایمان پخش فیلم در روستاها بود.»
بعدها و با شروع جنگ تحمیلی نمایش فیلم برای رزمندگان یکی از فعالیت‌های مهم واحدهای فرهنگی لشکرها بود. گروه سینمای سیار شهرستان‌ها به صورت خودجوش فیلم‌هایی در جهت آموزش و یا تقویت روحیه رزمندگان و نیروهای نظامی کشور در مقرها و یگان‌های نظامی اقدام کردند.
فعالیت سینما سیار در ایران از دهه هفتاد به تدریح به دلایل مختلفی همچون مستهلک شدن واحدهای سینما سیار، مهاجرت بسیاری از روستاییان به شهر، توسعه تلویزیون، توسعه سینماسازی و افزایش نقاط دارای سینما و حرکت به سمت تجاری شدن سینمای بدنه کاهش یافت و تا اوایل دهه نود این کاهش به مرور به نقطه صفر نزدیک شد.
اولین فیلم با سوژه سینماسیار را فرهاد مهران‌فر در سال 1375 با نام «موشک کاغذیساخت، موشک کاغذی داستان هاشم حاکم‌زاده، کارمند بخش سمعی بصری اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی استان گیلان است که مسئول نمایش فیلم در روستاهای دور افتاده استان بوده و برای نخستین بار مردم روستا را با سینما آشنا می‌کند.
سال‌ها بعد و در اوایل دهه 80 سهیل کریمی مستندساز، بعد از فوت حاج عبدالله والی فیلم تشیع حاج عبدالله را برای مردم بشاگرد اکران می‌کند و تصاویر این اکران را در مستند «حاج والی» به نمایش در می‌آورد.
در دهه 90 اکران‌های سیار با سینمای مستند دوباره جان تازه‌ای به خود گرفت و مستندهایی مانند میراث آلبرتا، قائم مقام، هاشمی زنده است و… با استقبال زیادی مواجه شد و با راه افتادن فضای اکران‌های سیار فیلم‌های همچون ماجرای نیمروز، شاهزاده روم، منطقه پرواز ممنوع و… مسیر تازه‌ای را برای سینما سیار در ایران پس از بیش از 20 سال رقم زدند که این مسیر با شروع پاندمی کرونا به بن‌بست رسید و شروع نشده به پایان رسید.
اسفند 1400 و بعد از محدویت‌هایی که کرونا در کشور ایجاد کرده بود فیلم سینمایی «منصور» شروع مجددی برای اکران سیار شد و این مسیر با رکوردهایی که در اکران سیار فیلم «موقعیت مهدی» در فروردین 1401 رقم خورد تثبیت شد و با انیمشین «لوپتو»، «بچه زرنگ» و فیلم‌های سینمایی «غریب»، «اخت الرضا»، «مصلحت» ادامه پیدا کرد.
سینمای ایران در شرایط کنونی خود که طبق آمار رسمی سازمان سینمایی 60% جمعیت و 1235 شهر در کشور در معرض سالن سینما قرار ندارند و نزدیک به 76% فروش سینما در 5 شهر تهران، مشهد، اصفهان، کرج ، شیراز رقم می‌خورد بیش از پیش نیاز به سینماسیار دارد تا آثار سینمای ایران در سبد فرهنگی همه‌ی نقاط جغرافیایی ایران از سیستان و بلوچستان تا آذربایجان غربی قرار بگیرد. سینماسیار، جهاد سازندگی سینمای ایران برای شکل‌گیری سینمایی است که نیاز به سازمان جدید تماشا دارد تا مانند مردم روستای فیلم موشک کاغذی آیین فیلم دیدن جمعی را در کنار خانواده‌هایشان تجربه کنند.